Αποσπάσματα από το έργο του Λεύκιου Ανναίου Σενέκα Η Ζωή Είναι Μικρή
(De brevitate vitae). Διάλογος που απευθύνεται στον Παουλίνο, έναν υπάλληλο του δημοσίου (49) όπου γίνεται λόγος για την αξία του χρόνου και την ανάγκη να τον χρησιμοποιεί κανείς με σοφία και φειδώ για τη βελτίωση του εαυτού του, για φιλοσοφικές σκέψεις, για επικοινωνία με τους μεγάλους στοχαστές του παρελθόντος και όχι για πολυτελή βίο και ανήθικες απολαύσεις.
(Εκδόσεις Περίπλους)
- Όσο δηλαδή μικρή κι αν είναι η ζωή, που μάς έχει παραχωρηθεί, φτάνει και περισσεύει για να πετύχουμε έργα σπουδαία. Αρκεί να τη διαχειριζόμαστε σωστά από την αρχή μέχρι το τέλος. Όμως τη στιγμή που τη σπαταλάμε μεταξύ χλιδής και απερισκεψίας, χωρίς να μάς νοιάζει να δημιουργήσουμε κάτι που έχει αξία, είναι επόμενο να διαπιστώνουμε κάποια στιγμή πώς έφυγε χωρίς καν να έχουμε προλάβει να το συνειδητοποιήσουμε.
- Το βάσανό μας δεν είναι η μικρή διάρκεια της ζωής μας.
Εμείς την κάνουμε να φαίνεται σύντομη με την απληστία μας.
- Κι αν τη ζωή σου ξέρεις να την αξιοποιήσεις, διαρκεί πολύ.
Όμως δυστυχώς, τον έναν τον πιάνει ανικανοποίητη φιλαργυρία, τον άλλον μια τρελή τάση να φτιάχνει σε όλη τη διάρκειά της άχρηστα πράγματα. Κάποιον άλλον να γεμίζει την κοιλιά του με κρασί κι ένα άλλον να αποβλακώνεται από την απραξία. Αυτός εδώ το έχει βάλει σκοπό να σχολιάζει συνεχώς τα στραβά των άλλων, ο άλλος εκεί, ο έμπορος, δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να γυροφέρνει το δόλωμα που λέγεται κέρδος, παραδέρνοντας σε στεριές και θάλασσες σε όλον τον κόσμο. Άλλοι, που τους κατατρέχει το πάθος της δόξας του πολέμαρχου, ζουν συνέχεια με το φόβο για τους κινδύνους που παραμονεύουν τους στρατιώτες τους ή με την αγωνία για την ίδια τους τη ζωή.
Υπάρχουν και άνθρωποι, που ψάχνουν να βρούν ανώτερους για να λατρέψουν και ξοδεύουν τη ζωή τους μέσα στην εκούσια δουλοπρέπεια. Άλλοι, που όλη μέρα είτε φροντίζουν την ομορφιά τους είτε ψάχνουν για κάλλη στους άλλους. Άλλοι, έρμαια ενός ανόητου τυχοδιωκτισμού, κι αυτοί είναι οι περισσότεροι, που είναι ανίκανοι να καταπιαστούν με κάτι σταθερό και συνέχεια ασχολούνται με το να κάνουν όλο και καινούργια σχέδια.
- Άσε τους άλλους που, διαθέτοντας κάποιας μορφής εξουσία, πασχίζουν εναγωνίως να ποδηγετήσουν μια πλειάδα ακολούθων, χωρίς να τους αφήνουν την παραμικρή ελευθερία! Δες τους έναν έναν από τον πιό ταπεινό μέχρι τον πιό σπουδαίο. Ο ένας ζητάει εξυπηρέτηση, ο άλλος παρέχει εξυπηρέτηση, ο τρίτος βρίσκεται σε δύσκολη θέση, ο τέταρτος τον υπερασπίζεται, ένας άλλος κατακρίνει. Και το ωραίο είναι ότι κανένας δεν παραδέχεται πως δουλεύουν για την πάρτη τους. Όλοι λένε πως τάχα μου αγωνίζονται για το κοινό καλό. Αν ρωτάς δε και για αυτούς τους διάσημους, που το όνομά τους βρίσκεται στα χείλη όλων μας καθημερινά, ο ένας είναι αυλικός του άλλου, ο οποιος είναι με τη σειρά του ενός τρίτου. Και το περίεργο είναι πως κανένας δεν είναι αυλικός του εαυτού του.
Συμβαίνει δε το παράλογο να παραπονιούνται κάποιοι ότι οι ανώτεροί τους δεν τους δίνουν σημασία, μόνο και μόνο επειδή τους λένε πως δεν έχουν χρόνο να τους κλείσουν την ακρόαση που τους ζήτησαν!
Πώς είναι όμως δυνατόν να παραπονιέται κανείς για την υπεροψία των άλλων, όταν αυτός ο ίδιος δε βρίσκει χρόνο να παραχωρήσει στον ίδιο του τον εαυτό; Γιατί ενδέχεται μεν αυτός ο ανώτερος να κράτησε αυτή τη φορά απέναντί σου μια στάση υπεροπτική, αλλά το πιθανότερο είναι ότι, κάποτε στο παρελθόν, όλο και θα σε έχει ακούσει, όλο και θα σε έχει καλέσει να καθίσεις δίπλα του, όλο και κάποια σημασία θα έχει δώσει στα λόγια σου. Εσύ, όμως, στον εαυτό σου ποτέ δεν έχεις κάνει την τιμή να τον κοιτάξεις και να τον ακούσεις. Και, φυσικά, δεν έχεις το δικαίωμα να απαιτείς από οποιονδήποτε να σου ανταποδίδει την ευγενική συμπεριφορά που του επέδειξες, τη στιγμή που δε το έκανες αυτό από επιθυμία να αισθάνεσαι καλά μαζί του, αλλά από αδυναμία να είσαι καλά με τον εαυτό σου.
- Ενώ δηλαδή δεν υπάρχει κανείς που να θέλει να μοιραστεί με τους άλλους τα χρήματά του, όλοι μας λίγο-πολύ βάζουμε τους άλλους να κάνουν κουμάντο στην ίδια τη ζωή μας. Μίζεροι όταν πρόκειται για την περιουσία μας, σπάταλοι, όμως, όταν πρόκειται για το χρόνο μας.
Και το κωμικοτραγικό είναι ότι είμαστε σπάταλοι στη μοναδική περίπτωση που η τσιγγουνιά δεν είναι κατακριτέα.
- Μα τι ανοησία είναι αυτή που κάνουμε, θνητοί άνθρωποι, και αφήνουμε για τα πενήντα ή τα εξήντα μας να ζήσουμε τις πιό καλές στιγμές της ζωής μας, σαν να περιμένουμε, δηλαδή, να αρχίζουμε να ζούμε την ομορφιά της ζωής, σε μια ηλικία που λίγοι μας καταφέρνουμε να φτάσουμε.
- Κακόμοιροι, ζείτε με τέτοιο τρόπο, λες και η ζωή μας θα διαρκέσει χίλια χρόνια κι ακόμη παραπάνω. Που κι έτσι να ήταν, όλο και καλύτερα θα αξιοποιούσατε το χρόνο σας. Δεν υπάρχουν άνθρωποι που να μην έχουν κατασπαταλήσει τα καλύτερα χρόνια της ζωής τους εξαιτίας αυτού του ελαττώματος της ανθρώπινης φύσης. Κι είναι, δυστυχώς, αναπόφευκτο τα καλύτερα αυτά χρόνια μας να περνούν πολύ γρήγορα. Γιατί, ακόμα κι αν η λογική επιδιώκει να επιβραδύνει την πορεία τους, είναι η ίδια φύση που τα ωθεί να προχωρούν ταχύτατα. Κι εσείς δε το αντιλαμβάνεσθε και δεν προσπαθείτε να διασώσετε κάτι από αυτά τα χρόνια, ούτε να ζήσετε όσο πιό καλά μπορείτε ό,τι από αυτά είναι πιό φευγαλέο, αλλά αντίθετα τα αφήνετε να περάσουν και να φύγουν σαν να ήταν κάτι άχρηστο, σαν να μπορούσατε να το επανακτήσετε ανά πάσα στιγμή.
- Όλοι επίσης συμφωνούμε πως τίποτα σωστό δεν μπορεί να κάνεις ένας άνθρωπος φαντασμένος, έστω κι αν είναι ρήτορας ή και επιστήμονας, αν το υπερφίαλο πνεύμα του δεν είναι σε θέση να αποκομίσει το υψηλό και, απλώς, το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να ξεράσει τις γνώσεις του σαν τον είχαν παραγεμίσει με αυτές με τη βία.
Δεν υπάρχει τίποτα που να απασχολεί τον άνθρωπο λιγότερο από το να μάθει την τέχνη του ζην, όπως επίσης και δεν υπάρχει τίποτα πιό δύσκολο να μάθει. Για τις άλλες τέχνες υπάρχουν παντού ένα σωρό δάσκαλοι. Μερικοί μάλιστα από αυτούς έχουν διαπρέψει από τόσο νωρίς, ώστε κατάφεραν να εξελιχθούν σε δασκάλους της από πολύ μικρή ηλικία. Χρειάζεται όμως ολόκληρη η ζωή μας για να μάθουμε πώς να τη ζούμε και, το πιό περίεργο από όλα, χρειάζεται ολόκληρη η ζωή μας για να μάθουμε πώς να πεθαίνουμε.
- Όποιος όμως διαθέτει όλο του τον καιρό για τον εαυτό του και έχει υιοθετήσει ένα πρότυπο ανθρώπινης ζωής, ούτε εύχεται για το αύριο, αλλά και ούτε το φοβάται. Γιατί τί, στα αλήθεια, θα μπορούσε να τον ευχαριστήσει, από ό,τι μπορεί να του φέρει η επόμενη στιγμή;
Όλα όσα τον ενδιαφέρουν τα γνωρίζει και τα έχει χορτάσει.
- Δεν είναι λοιπόν τα άσπρα μαλλιά και οι ρυτίδες που θα μάς κάνουν να καταλάβουμε αν κάποιος έχει ζήσει πολύ, επειδή αυτά απλώς και μόνο δείχνουν αν κάποιος έχει υπάρξει πολύ.
- Περιφρονούμε το πιό πολύτιμο πράγμα, επειδή ξεγελιόμαστε από το ότι ο χρόνος δεν είναι υλικό αγαθό, μιας και δεν μπορούμε να τον βλέπουμε μπροστά στα μάτια μας, και έτσι θεωρούμε ότι έχει ευτελή αξία, και ότι διατίθεται δωρεάν.
- Η αλήθεια είναι πως κανένας δεν μπορεί να βάλει στη θέση τους τα χρόνια που έχασες και κανένας δεν μπορεί να σου δώσει πίσω τη ζωή σου. Η ηλικία σου θα ακολουθήσει τη ροή της όπως ακριβώς ξεκίνησε, χωρίς επιστροφή, ούτε στάση, αθόρυβα και χωρίς τίποτα να μπορεί να επιβραδύνει την ταχύτητά της. Τίποτα δε θα μπορέσει να επιμηκύνει την πορεία της, είτε είσαι βασιλιάς είτε ο τελευταίος υπήκοος. Με το που θα ξεκινήσει, καμία δύναμη δε θα μπορέσει να την κάνει να προχωρεί πιό αργά ή να παρεκκλίνει της πορείας της.
- Και πώς μπορείς, απαθής και ήρεμος ενώ δίπλα σου ο χρόνος κυλά με ιλιγγιώδη ταχύτητα, να κάθεσαι και να φαντάζεσαι τη ζωή σου ως μια προοπτική μακράς αλληλουχίας μηνών και ετών, όταν κάτι τέτοιο δεν μπορεί να απηχεί παρά την επιθυμία σου και μόνο;
Μόνο για μια και μοναδική μέρα μπορούμε να μιλάμε, αυτή ακριβώς που κυλά σήμερα.
Νομίζεις πως μπορούμε, εμείς οι ταλαίπωροι θνητοί, οι φορτωμένοι με τόσες τάχα σημαντικές ασχολίες, να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο αυτή η μέρα που ολοένα φεύγει να είναι η πιό σημαντική και ωραία μέρα της ζωής μας;
- Όπως μια συζήτηση, ένα ενδιαφέρον βιβλίο ή κάποια συναρπαστική ονειροπόληση κάνουν τους ταξιδιώτες να φτάνουν στον προορισμό τους χωρίς καλά καλά να το καταλάβουν, έτσι και η αδιάκοπη και αγχώδης πορεία της ζωής, που όλοι μας ακολουθούμε, κοιμισμένοι ή ξυπνητοί με ίδιο γοργό βήμα, δε γίνεται αντιληπτή από τους πολυάσχολους παρά μονάχα όταν φτάσει στο τέλος της.
- Η ζωή μπορεί να διαιρεθεί σε τρεις περιόδους:
Στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον.
Από αυτές εκείνη που ζούμε τώρα έχει κιόλας φύγει, εκείνη που θα ζήσουμε επαφίεται στο τυχαίο και η μόνη σίγουρη είναι εκείνη που έχουμε ζήσει.
- Κανένας δεν επιστρέφει οικειοθελώς στο παρελθόν, εκτός από εκείνον που μπορεί και ασκεί αντικειμενικό αυτοέλεγχο. Αυτός που κάποτε καιγόταν από φιλοδοξίες, που περιφρονούσε τους πάντες με έπαρση, αυτός που νικούσε με αλαζονεία και εξαπατούσε με κυνισμό, εξοικονομούσε με φιλαργυρία και ξόδευε με ασωτία, είναι φυσικό να φοβάται τη μνήμη του. Η μνήμη, βλέπεις, είναι εκείνος ο βωμός, αυτό το ιερό κομμάτι του χρόνου μας, στο οποίο υποτάσσεται η παντοδυναμία της μοίρας, όπου όλες οι ανθρώπινες κακοτυχίες έχουν ξεπεραστεί, που ούτε η πενία, ούτε ο φόβος, ούτε οι επιδημίες θα μπορούσαν να τη διαταράξουν. Δεν μπορεί ούτε να παραβιασθεί ούτε να κλαπεί.
Την κατέχουμε σταθερά και διαρκώς.
- Θέλεις τώρα να μάθεις ποιούς αποκαλώ "πολυάσχολους";
Όχι μόνο, όπως φαντάζεσαι, αυτούς μόνο αν βάλουμε τα σκυλιά να τους κυνηγήσουν, υπάρχει περίπτωση να τους ξεκουνήσουμε από κει που ρητορεύουν ή για εκείνους που κατασπαράζονται εν μέσω ακολούθων και μέσα στην αλαζονεία ή εκείνους που δεν έχουν δική τους προσωπικότητα και κάνουν τους ακολούθους των άλλων, ούτε αυτούς που οι υποχρεώσεις τους στέλνουν σε καυγάδες μακριά από το σπίτι τους ούτε και εκείνους που η μυρουδιά, αργά ή γρήγορα μολυσματική, κάποιου αισχρού κέρδους τους τραβάει εκεί όπου ξεπουλιέται νόμιμα η περιουσία κάποιου δυστυχή.
- Μπορείς να αποκαλείς ευτυχείς όλους αυτούς που περιμένουν υπομονετικά ατελείωτες ώρες στον κομμωτή τους, μέχρι να τους κουρέψει όποια τρίχα πρόλαβε να βγει στη διάρκεια της νύχτας, καθώς η παραμικρή τρίχα μεταβάλλεται σε αντικείμενο περισπούδαστης σκέψης, να κάνει τις απαραίτητες διορθώσεις στον κόμμωση, ή να καλύψει, εδώ κι εκεί τα κενά στο μέτωπο;
Τους έχεις δει πώς εξοργίζονται όταν ο κομμωτής, που θεωρούν μάστορα στο ξύρισμα, έχει την ατυχία να επιδείξει λιγότερη δεξιοτεχνία από ό,τι συνήθως; Και πώς φουντώνουν αν τους κάνουν στη χαίτη καμιά ψαλιδιά παραπάνω, αν ξεφύγει μια ατίθαση τούφα ή αν το όλο σύνολο δεν πέφτει σε ομοιόμορφες μπούκλες;
Ποιός από όλους αυτούς δε θα προτιμούσε να διαταραχθεί η Δημοκρατία ολόκληρη αντί το μαλλί του; Ποιός δε θα νοιαζόταν περισσότερο να στολίσει το κεφάλι του από το να το σώσει;
- Αυτοί που περιφέρονται σε κοσμικότητες ενοχλώντας και τους άλλους και τους εαυτούς τους, όταν θα έλθει ή στιγμή που θα έχουν χορτάσει για τα καλά από την ανοησία τους, που δε θα έχουν αφήσει κατώφλι και πόρτα για πόρτα που να μην έχουν δρασκελίσει, που θα έχουν μοιράσει κολακείες και υποκλίσεις στα πιό ετερόκλητα σπίτια, πόσους το πολύ κατοίκους αυτής της μεγάλης και ξέχειλης από πάθη πόλης θα έχουν καταφέρει να δουν;
- Συνηθίζουμε να λέμε ότι δεν είναι στη δικαιοδοσία μας να διαλέγουμε τους γονείς μας.
Στην πραγματικότητα, μάς επιτρέπεται να γεννηθούμε στη ζωή από οικογένειες που θα επιλέξουμε εμείς και υπάρχουν οικογένειες πολύ ευγενών πνευμάτων. Διάλεξε αυτή που θα ήθελες να σε δεχτεί.
Δε θα υιοθετηθείς μόνο όσον αφορά το όνομα αλλά και όσον αφορά αγαθά, τα οποία δε θα είναι ανάγκη να τσιγκουνευτείς για να τα κρατήσεις. Θα είναι τόσα πολλά, που θα μπορείς να τα μοιράζεις σε όσα περισσότερα άτομα γίνεται.
Θα σου ανοίξουν ένα μονοπάτι προς την αιωνιότητα και θα σε εξυψώσουν μέχρι ένα επίπεδο από όπου ποτέ κανένας δεν εκδιώχθηκε. Κανένας άλλος τρόπος δεν υπάρχει για να ξεπεράσουμε τη θνητή μας υπόσταση, ή καλύτερα, για να τη μετατρέψουμε σε αθανασία.
Τιμές, μνημεία κι όλα αυτά που η ματαιοδοξία επέβαλε με κρατικά διατάγματα και ανέγειρε με ανθρώπινα έργα πολύ γρήγορα καταστρέφονται. Δεν υπάρχει τίποτα που να μην κατεδαφίζεται ή να μην υπόκειται στην προϊούσα φθορά.
Εκείνα όμως που η σοφία έχει καταστήσει αθάνατα, το γήρας δεν μπορεί να τα βλάψει, καμία εποχή δε θα τα καταργήσει, καμία δε θα αλλοιώσει και η επόμενη, και η μεθεπόμενη γενιά θα καταθέσουν τον ακόμα μεγαλύτερο σεβασμό τους, γιατί ό,τι βρίσκεται κοντά μας προκαλεί το φθόνο, ενώ είμαστε λιγότερο κακόπιστοι σε ό,τι βρίσκεται σε απόσταση.
Κατά συνέπεια, ο βίος του σοφού προσφέρει ευρύτατες προοπτικές.
Τα περίφημα όρια που εγκλωβίζουν τους υπόλοιπους ανθρώπους, δεν υπάρχουν για αυτόν. Μόνο αυτός ειναι αποδεσμευμένος από τους ανθρώπινους νόμους. Όλοι οι αιώνες τον υπακούουν σαν θεό.
Μια εποχή προσπερνάει; Την αιχμαλωτίζει με τη μνήμη.
Είναι παρούσα; Την αξιοποιέί με τον καλύτερο τρόπο.
Πρόκειται να έρθει; Την προλαβαίνει.
Επιμηκύνει τη ζωή του συμπυκνώνοντας όλες τις εποχές σε μία μόνο.
- Όταν λοιπόν θα συναντήσεις κάποιον κάτω από τη μεγαλοπρέπεια της τηβέννου, ή άλλον διάσημο πολιτικό στην Αγορά, μη ζηλέψεις.
Όλα αυτά τα απέκτησαν με αντίτιμο την ίδια τη ζωή τους.
Προκειμένου να πάρει ένα ρωμαϊκό έτος το όνομά τους θυσίασαν όλα τα έτη της ζωής τους.
Μερικοί, είχαν χάσει τη ζωή τους πολύ πριν φτάσουν στο απόγειο των φιλοδοξιών τους.
Μερικοί, αφού σκαρφάλωσαν στο βάθρο των τιμών τους, με τίμημα χίλιες ατιμίες, συνειδητοποίησαν αίφνης, μέσα στη δυστυχία, ότι αυτό για το οποίο κόπιασαν δεν ήταν παρά το επιτύμβιο μνημείο τους.
- Ο ζήλος στο να διατηρήσουμε υψηλές αρμοδιότητες διαρκεί πολύ περισσότερο από την ικανότητα να τις εκπληρώσουμε.
Παλεύουμε τη φύση και το ίδιο το γήρας το θεωρούμε επίπονο μόνο όταν μάς θέτει στο περιθώριο.
-... μερικοί μάλιστα φτάνουν μέχρι του σημείου να προετοιμάζονται για πράγματα που είναι πέρα από τη ζωή, τάφοι επιβλητικών διαστάσεων και αφιερώσεις σε δημόσια μνημεία, παιχνίδια γύρω από την επικήδεια πυρά και εξεζητημένες εκφορές. Έχουν ζήσει στα αλήθεια τόσο λίγο που θα έπρεπε να τους συνοδεύουμε στην επικήδεια πομπή με πυρσούς και λαμπάδες, κηδεύοντάς τους νύκτα, όπως κάνουμε στα παιδιά.
