Ο ρόλος του Έρωτα και της Λογοτεχνίας στην Ιστορία (αναδημοσίευση)

του Γιάννη Μακριδάκη

Στις 7 Φεβρουαρίου 1944 και ώρα 12 το μεσημέρι, σμήνος βρετανικών βομβαρδιστικών αεροσκαφών πέρασαν πάνω από το λιμάνι της Χίου και βομβάρδισαν το σουηδικό πλοίο Wiril, το οποίο βρίσκόταν στην υπηρεσία του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού και εκφόρτωνε σιτάρι και άλλα τρόφιμα για τον βασανισμένο από την πείνα της Κατοχής λαό του νησιού.

Κατά τη διάρκεια της επιχείρησης αυτής των συμμάχων σκοτώθηκαν 18 άνθρωποι, οι περισσότεροι εργάτες που ξεφόρτωναν τα σακιά από το πλοίο, αλλά και ο Γερμανός στρατιωτικός διοικητής Χίου Βαστερχάουζερ και ο Σουηδός αντιπρόσωπος του Διεθνούς Κομιτάτου του Ερυθρού Σταυρού Νιλς Νίλσεν, ο οποίος είχε αυτοπροσώπως μεριμνήσει για την άφιξη του πλοίου στη Χίο.

Η τραγική αυτή επιχείρηση των βρετανικών δυνάμεων δεν αιτιολογήθηκε, ούτε διαλευκάνθηκε ποτέ. Ποτέ δεν κατατέθηκε στην Ιστορία ο λόγος για τον οποίον έλαβε χώρα. Ποτέ δεν ανακοινώθηκε κάτι επ’ αυτής, αν ήταν μια λανθασμένη ενέργεια, αν ήταν εσκεμμένη, αν υπήρξαν ανακριβείς πληροφορίες περί του φορτίου και του ρόλου του πλοίου στο λιμάνι της Χίου. Παρόλες τις φήμες και τις εικασίες των ερευνητών, το ιστορικό αυτό έγκλημα πολέμου παραμένει ακόμη ανεξιχνίαστο.

Εδώ έρχεται λοιπόν η λογοτεχνία και επιτελεί κάποιες φορές και ρόλο επεξήγησης και διαλεύκανσης της Ιστορίας. Αφού δεν ανέλαβε κανείς την ευθύνη του παράλογου βομβαρδισμού, την αναλαμβάνει εξολοκλήρου ο Κωσταντής Χάψας, ο ήρωας του Ήλιος με δόντια. Δεν είναι όμως αυτό το σημαντικό της υπόθεσης, αλλά το ότι μέσα από την λογοτεχνική εξιστόρηση προσωπικών και κοινωνικών συμβάντων της ιστορικής εκείνης περιόδου, ο Κωσταντής προσεγγίζει την καρδιά του ζητήματος και φτάνει στο να εξηγήσει το γιατί έγινε το κακό. Διότι πολλές φορές η Ιστορία δεν μπορεί να βασιστεί πια μονάχα επί γραπτών πηγών και ξύλινων ιστορικών ντοκουμέντων. Η Ιστορία δημιουργείται από ανθρώπους, που έχουν συναισθήματα και αυτά τα συναισθήματα καθόριζουν την πορεία Της. Η λογοτεχνία μπήκε λοιπόν σφήνα στην ιστορική έρευνα και έδωσε την απάντηση. Ο Νιλς ήταν ερωτευμένος με την Θάλεια, είχαν μάλιστα προγραμματίσει να κάνουν και τον γάμο τους επί του Wiril, μόλις τελείωνε η εκφόρτωση των σιτηρών στο λιμάνι της Χίου και έτσι, από την λαχτάρα του να τη δει και να την παντρευτεί, καθόσον ήταν μακριά της, επιβιβασμένος στο Wiril και γυρνούσε τα νησιά για να εκφορτώνει τρόφιμα, έφερε το βαπόρι δυο μέρες νωρίτερα στη Χίο, γεγονός το οποίο λησμόνησε να γνωστοποιήσει στους συμμάχους. Αυτά φυσικά δεν αναγράφονται σε καμία επίσημη ιστορική πηγή αλλά είναι αποδείξεις που προέκυψαν από το ψυχανέμισμα της ατμόσφαιρας των ημερών εκείνων, ισχύουν όμως απόλυτα και καθιστούν την τέχνη του λόγου πολύτιμο και καθοριστικό παράγοντα ιστορικής μελέτης.

Μια φορά μου τηλεφώνησε ένας ιστορικός εξ Αθηνών και μου είπε ότι έχει κάνει επί χρόνια μεγάλη έρευνα σε ελληνικά, σουηδικά, γερμανικά και βρετανικά αρχεία, περιοδικά, εφημερίδες και βιβλία σχετικά με τον βομβαρδισμό του Wiril και ότι διάβασε το Ήλιος με δόντια και κατέληξε στο ότι αυτή ακριβώς η αιτιολογία που περιγράφεται λογοτεχνικά, αυτή είναι η πιο πιθανή να ισχύει. Ο έρωτας του Νιλς με τη Θάλεια προκάλεσαν το ολοκαύτωμα. Τον ευχαρίστησα τον άνθρωπο που μπήκε στον κόπο να με ενημερώσει για το συμπέρασμα της ερευνητικής του εργασίας και δέχτηκα να του την παρουσιάσω, όπως με παρακάλεσε, όταν σε λίγο καιρό θα την κυκλοφορούσε σε βιβλίο. Βγήκε λοιπόν το βιβλίο του, μου το έστειλαν να το διαβάσω για να προετοιμάω την παρουσίαση, το διάβασα όλο από την αρχή ως το τέλος, διάβασα και τις παραπομπές, διάβασα και την εκτεταμένη βιβλιογραφία, εφημεριδογραφία, περιοδικογραφία, πουθενά ούτε μισή αναφορά στο Ήλιος με δόντια. Σαν να μην υπήρξε ποτέ το βιβλίο μου, σαν να μην είχε χρησιμοποιήσει ποτέ ο άνθρωπος αυτός το λογοτεχνικό μου έργο και το ιστορικό συμπέρασμα της λογοτεχνίας στην έρευνά του.

Τότε κατάλαβα ότι η λογοτεχνία είναι γραφή και είναι μεγαλόψυχη, ενώ η ιστορία είναι καταγραφή και είναι μικρόψυχη. Η λογοτεχνία γράφεται από ανθρώπους με ανοιχτή την ψυχή τους στον άνθρωπο, που βιώνουν τον πόνο των ανθρώπων οι οποίοι δημιουργούν την ιστορία της ζωής, ενώ η ιστορία καταγράφεται από ανθρώπους που δεν την βιώνουν αλλά την κοιτούν με μάτι ξύλινο και με ψυχή θεόκληστη, πάντοτε από κάποια μελλοντική αποστειρωμένη από την ανθρωπίλα των αισθημάτων θέση δήθεν ισχύος.