Διαγραφή χρέους: μια αρχαία ιστορία (αναδημοσίευση)

πηγή: Ελληνική Επιτροπή ενάντια στο Χρέος

Μέρος 1ο: Η μακρά παράδοση της ακύρωσης του χρέους στην Μεσοποταμία και την Αίγυπτο, από την 3η έως την 1η χιλιετία π.Χ.

του Ερίκ Τουσέν*

Είναι καθοριστικής σημασίας να διαλύσουμε το παραπέτασμα καπνού της ιστορικής αφήγησης που κατασκευάζουν οι δανειστές και να αποκαταστήσουμε την ιστορική αλήθεια. Γενικευμένες διαγραφές χρεών έχουν συμβεί επανειλημμένα κατά τη διάρκεια της ιστορίας.

Ο βασιλιάς της Βαβυλώνας Χαμουραμπί και οι διαγραφές χρέους
Ο Κώδικας του Χαμουραμπί βρίσκεται σήμερα στο μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι. Αλλά ο όρος “κώδικας” είναι μάλλον ακατάλληλος, αφού ο Χαμουραμπί μας κληροδότησε στην ουσία ένα σύνολο κανόνων και αποφάσεων που αφορούν τις σχέσεις μεταξύ των δημόσιων αρχών και των πολιτών. Η βασιλεία του Χαμουραμπί, «βασιλιά» της Βαβυλώνας (σημερινό Ιράκ), ξεκίνησε το 1792 π.Χ. και διήρκησε 42 χρόνια. Αυτό που δεν αναφέρουν όμως τα περισσότερα εγχειρίδια ιστορίας, είναι πως ο Χαμουραμπί, όπως και άλλοι κυβερνήτες των κρατών-πόλεων της Μεσοποταμίας, ανακήρυξε επανειλημμένα τη γενική διαγραφή των χρεών των πολιτών προς τις δημόσιες αρχές, τους ανώτερους διοικητικούς υπαλλήλους και τους αξιωματούχους τους. Ο αποκαλούμενος “Κώδικας του Χαμουραμπί” συντάχθηκε κατά πάσα πιθανότητα το 1762 π.Χ. Ο επίλογος του διακηρύσσει πως “ο ισχυρός δεν μπορεί να καταπιέζει τον αδύναμο, η δικαιοσύνη πρέπει να προστατεύει την χήρα και το ορφανό… έτσι ώστε να αποδίδεται δικαιοσύνη στους καταπιεσμένους”. Χάρη στην αποκρυπτογράφηση πολλών εγγράφων σε σφηνοειδή γραφή, οι ιστορικοί ανακάλυψαν αδιαμφισβήτητες αποδείξεις για τέσσερις γενικές διαγραφές χρέους κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Χαμουραμπί (το 1792, 1780, 1771 και 1762 π.Χ.).

Στην εποχή της βασιλείας του Χαμουραμπί, η οικονομική, κοινωνική και πολιτική ζωή διαρθρωνόταν γύρω από τον ναό και το παλάτι, που συναποτελούσαν τον κρατικό μηχανισμό, ό,τι αντιστοιχεί στις σημερινές δημόσιες αρχές. Αυτοί οι δύο άρρηκτα συνδεδεμένοι μεταξύ τους θεσμοί εξασφάλιζαν στέγη και τροφή σε όσους εργάζονταν εκεί. Έτσι λοιπόν οι τεχνίτες, οι εργάτες όπως και οι γραφείς δικαιούνταν μερίδες φαγητού που αντιστοιχούσαν σε δύο γεύματα ημερησίως.
Οι αξιωματούχοι και οι εργαζόμενοι του παλατιού τρέφονταν χάρη στη δραστηριότητα του αγροτικού πληθυσμού στον οποίο οι δημόσιες αρχές χορηγούσαν (νοίκιαζαν) γη, αγροτικά εργαλεία, νερό για άρδευση, ζώα οικόσιτα και ζώα έλξης. Οι αγρότες παρήγαγαν κυρίως κριθάρι (τα βασικά σιτηρά), λάδι, φρούτα και λαχανικά. Μετά τη συγκομιδή όφειλαν να καταβάλουν ένα μέρος της σοδειάς στο κράτος αντί ενοικίου. Σε περιστάσεις κακής σοδειάς, συσσώρευαν χρέη. Εκτός της εργασίας στη γη του παλατιού και του ναού, οι αγρότες ήταν ιδιοκτήτες: είχαν δική τους κατοικία, γη, οικόσιτα ζώα και αγροτικά εργαλεία. Μία άλλη πηγή χρεών ήταν τα ιδιωτικά δάνεια που χορηγούσαν στους αγρότες οι ανώτεροι υπάλληλοι και οι αξιωματούχοι επιδιώκοντας να πλουτίσουν και να οικειοποιηθούν τα αγαθά τους σε περίπτωση μη εξόφλησης των χρεών. Η αδυναμία αποπληρωμής του χρέους μπορούσε επίσης να οδηγήσει στην υποδούλωση των ίδιων των αγροτών αλλά και μελών της οικογένειάς τους. Μεριμνώντας για τη διασφάλιση της κοινωνικής ειρήνης, κατά κύριο λόγο μέσω της μη επιδείνωσης των συνθηκών ζωής των αγροτών, η εκάστοτε κυβέρνηση διέγραφε ανά διαστήματα όλα τα χρέη τους |1| και αποκαθιστούσε τα δικαιώματα τους.

Οι γενικές διαγραφές χρέους στη Μεσοποταμία εκτείνονται σε ένα διάστημα 1000 ετών.
Oι ανακηρύξεις γενικής διαγραφής χρεών δεν περιορίζονται χρονικά στη βασιλεία του Χαμουραμπί, αλλά και προηγούνται και έπονται αυτής. Τα ευρήματα αποδεικνύουν πως οι παλαιότερες σεισάχθειες χρονολογούνται το 2.400 π.Χ., άρα έξι αιώνες πριν τη βασιλεία του Χαμουραμπί, στην πόλη Λαγκάς (Σουμερία), ενώ οι νεότερες το 1.400 π.Χ. στην πόλη Νούζι. Οι ιστορικοί επιβεβαιώνουν με ακρίβεια συνολικά τριάντα γενικές διαγραφές χρέους στη Μεσοποταμία κατά την περίοδο ανάμεσα στο 2.400 και 1.400 π.Χ. Ο MichaelHudson |2| μάλιστα διαπιστώνει πως οι γενικές διαγραφές χρέους αποτελούσαν ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των κοινωνιών της Εποχής του Χαλκού στη Μεσοποταμία. Άλλωστε σε διαφορετικές γλώσσες της Μεσοποταμίας μπορούμε να εντοπίσουμε εκφράσεις που αναφέρονται σε αυτές τις ακυρώσεις, σχετικά με τη διαγραφή των πινακίδων και τον μηδενισμό των λογαριασμών: amargi στην πόλη Λάγκας (Σουμερία), nig-sisa στην Ουρ, andurarum στην Aσσυρία, misharum στη Βαβυλώνα, shudutu στη Νούζι.

Με την ευκαιρία τέτοιων ανακηρύξεων ακύρωσης χρέους τελούνταν μεγάλοι εορτασμοί, συχνά κατά την ετήσια γιορτή της άνοιξης. Επί της δυναστείας της οικογένειας του Χαμουραμπί καθιερώθηκε για πρώτη φορά η καταστροφή των πινακίδων όπου αναγράφονταν τα χρέη. Πράγματι, οι δημόσιες αρχές τηρούσαν αναλυτικούς λογαριασμούς των χρεών πάνω σε πινακίδες οι οποίες φυλάσσονταν μέσα στον ναό. Ο Χαμουραμπί πέθανε το 1749 π.Χ. μετά από 42 χρόνια βασιλείας. Ο διάδοχός του Samsuiluna, διέγραψε όλα τα χρέη προς το κράτος (τα δημόσια) και επέβαλε με διάταγμα την καταστροφή κάθε πινακίδας όπου αναγράφονταν χρέη εξαιρώντας μόνο όσες αφορούσαν εμπορικά χρέη.

Όταν ο Ammisaduqa, ο τελευταίος κυβερνήτης της δυναστείας των Χαμουραμπί, ανέβηκε στο θρόνο το 1646 π.Χ., προκήρυξε μία πολύ λεπτομερή γενική διαγραφή χρεών. Είναι προφανές πως πρόκειται για μία προσπάθεια να καλυφθούν ελλείψεις του συστήματος που εκμεταλλεύονταν οι δανειστές. Το εν λόγω διάταγμα διευκρινίζει πως όσοι επίσημοι δανειστές και συλλέκτες φόρων έχουν εκδιώξει αγρότες από τη γη τους, οφείλουν να τους αποζημιώσουν και να τους επιστρέψουν τα αγαθά τους, επί ποινή εκτέλεσης. Αν δηλαδή ένας πιστωτής είχε οικειοποιηθεί ένα αγαθό μέσω εξαναγκασμού, υποχρεούταν να το επιστρέψει ή/και να δώσει αποζημίωσηγια το σύνολο της αξίας του, υπό την απειλή θανατικής ποινής.

Σε συμφωνία με το διάταγμα, ακολούθησε η σύσταση επιτροπών με έργο την εξέταση όλων των συμβολαίων ακίνητης περιουσίας και στόχο τη διαλογή και ακύρωση όσων συμβολαίων υπόκεινται στην προκήρυξη της ακύρωσης χρέους και αναστήλωσης της προηγούμενης κατάστασης, του status quo ante. Η εφαρμογή αυτού του διατάγματος διευκολύνθηκε από το γεγονός πως στις περισσότερες περιπτώσεις οι αγρότες που είχαν εξαπατηθεί από τους δανειστές, εξακολουθούσαν να εργάζονται στις πρώην γαίες τους, ακόμα και αν αυτές αποτελούσαν πλέον ιδιοκτησία του δανειστή. Από εδώ και στο εξής οι δημόσιες αρχές, ακυρώνοντας τα συμβόλαια και επιβάλλοντας στους δανειστές την αποζημίωση των θυμάτων, αποκαθιστούσαν τα δικαιώματα των αγροτών. Λίγο παραπάνω από δύο αιώνες αργότερα, η κατάσταση θα επιδεινωνόταν ξανά.

Τα όρια των μέτρων για την ακύρωση χρεών
Κατά την Εποχή του Χαλκού στην περιοχή της Μεσοποταμίας ελευθερώνονταν όσοι είχαν υποδουλωθεί λόγω χρεών, δεν ίσχυε όμως το ίδιο για τις υπόλοιπες κατηγορίες σκλάβων (κυρίως για τους αιχμάλωτους πολέμου). Τα διατάγματα για την ακύρωση του χρέους δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται ως αποφάσεις με γνώμονα την κοινωνική χειραφέτηση, αλλά ως μέτρα με στόχο την επαναφορά μίας προηγούμενης τάξης πραγμάτων, η οποία όμως συμπεριλάμβανε πολλές άλλες μορφές κοινωνικής καταπίεσης. Παρ’ όλα αυτά, χωρίς να εξωραΐζεται η οργάνωση κοινωνιών που απέχουν τρεις με τέσσερις χιλιάδες χρόνια από την εποχή μας, αξίζει να τονιστεί πως οι ηγεμόνες επιδίωκαν τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής, αποτρέποντας τη δημιουργία μεγάλων ιδιωτικών ιδιοκτησιών, λαμβάνοντας μέτρα έτσι ώστε οι αγρότες να έχουν άμεση πρόσβαση στη γη, περιορίζοντας την επίταση των ανισοτήτων, μεριμνώντας για την συντήρηση και την ανάπτυξη των συστημάτων άρδευσης. Ο Michael Hudson υπογραμμίζει άλλωστε πως “ο βασιλιάς” δεν είχε το δικαίωμα να αποφασίσει μόνος την κήρυξη του πολέμου αλλά το ζήτημα επανερχόταν στη γενική συνέλευση των πολιτών.

Φαίνεται πως σύμφωνα με την κοσμοθεωρία των κατοίκων της Μεσοποταμίας της Εποχής του Χαλκού, o κόσμος δε δημιουργήθηκε από κάποιον θεό. Αντιθέτως, ο Κυβερνήτης (ruler), αντιμέτωπος με το χάος, αναδιοργάνωσε τον κόσμο για να αποκαταστήσει την τάξη και τη δικαιοσύνη.

Μετά το 1400 π.Χ. δεν εντοπίζουμε πλέον καμία ακύρωση χρέους. Οι κοινωνικές ανισότητες εντάθηκαν και επεκτάθηκαν σε μεγάλο βαθμό. Οι γαίες έγιναν βορά της μεγάλης ιδιοκτησίας και η υποδούλωση λόγω χρεών εδραιώθηκε. Ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού μετανάστευσε Νοτιοδυτικά προς την Χαναάν, κάνοντας επιδρομές προς την Αίγυπτο και προκαλώντας τη διαμαρτυρία των Φαραώ. Οι αιώνες που ακολούθησαν, αποκαλούμενοι από τους ιστορικούς “Σκοτεινοί Χρόνοι” (Dark Ages) - λόγω του μικρού αριθμού των γραπτών πηγών - άφησαν πίσω τους παρ’ όλα αυτά τα ίχνη που αποδεικνύουν την ύπαρξη σφοδρών κοινωνικών αγώνων των χρεωμένων έναντι των δανειστών.

Η στήλη της Ροζέτας επιβεβαιώνει την παράδοση της ακύρωσης χρέους
Η στήλη της Ροζέτας που αρπάχθηκε από μέλη του ναπολεόντειου στρατού το 1799 κατά τη διάρκεια της εκστρατείας στην Αίγυπτο, αποκωδικοποιήθηκε το 1822 από τον Ζαν-Φρανσουά Σαμπολιόν. Σήμερα βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο. Το ίδιο κείμενο αναγράφεται στην πέτρα σε τρεις διαφορετικές γλώσσες: τα αρχαία αιγυπτιακά, τα λαϊκά αιγυπτιακά και την Κοινή, τα ελληνικά της εποχής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, γεγονός που διευκόλυνε τη μετάφρασή του. Το περιεχόμενο της στήλης επιβεβαιώνει την παράδοση ακύρωσης χρεών, όπως είχε εγκαινιαστεί στην Αίγυπτο των Φαραώ ήδη από τον 8ο αιώνα π.Χ., πριν την κατάκτησή της χώρας από τον Μεγάλο Αλέξανδρο τον 4ο αιώνα π.Χ. Το συγκεκριμένο κείμενο περιγράφει πως ο Φαραώ Πτολεμαίος ο 5ος διέγραψε το 196 π.Χ., τα χρέη προς τον θρόνο του λαού της Αιγύπτου αλλά και εκτός αυτής.

Ακόμα και αν η αιγυπτιακή κοινωνία της εποχής των Φαραώ υπήρξε πολύ διαφορετική από την κοινωνία της Μεσοποταμίας της Εποχής του Χαλκού, εντοπίζουμε ξανά το ίχνος μιας παράδοσης με προκηρύξεις αμνηστίας που προηγούνται των γενικών διαγραφών χρέους. Ο Ραμσής ο 4ος (1153-1146 π.Χ.) ανακήρυξε πως, όσοι είχαν δραπετεύσει από τη χώρα, μπορούσαν να επιστρέψουν. Ενώ όσοι είχαν φυλακιστεί ελευθερώθηκαν. Ο πατέρας του, ο Ραμσής ο 3ος (1884-1153 π.Χ.) είχε πράξει αναλόγως. Αξιοσημείωτο είναι πως κατά τη 2η χιλιετία στην Αίγυπτο, φαίνεται πως δεν υφίστατο υποδούλωση λόγω χρεών: οι σκλάβοι ήταν αποκλειστικά αιχμάλωτοι πολέμου. Οι ανακηρύξεις αμνηστίας του Ραμσή του 3ου και του 4ου αφορούσαν στην ουσία την ακύρωση των οφειλόμενων στον Φαραώ φόρων, την απελευθέρωση πολιτικών κρατουμένων, όπως και τη δυνατότητα επιστροφής στην πατρίδα όσων είχαν καταδικαστεί σε εξορία.

Από τον 8ο αιώνα π.Χ. και μετά συναντάμε στην Αίγυπτο προκηρύξεις ακύρωσης χρεών και απελευθέρωσης όσων υποδουλώθηκαν λόγω χρέους. Πρόκειται για την περίοδο της βασιλείας του φαραώ Bocchoris (717-11 π.Χ.), του οποίου το όνομα είχε εξελληνιστεί.

Βασικό κίνητρο του Φαραώ για την ακύρωση χρέους αποτελούσε η ανάγκη ενός αγροτικού πληθυσμού αφενός ετοιμοπόλεμου σε περίπτωση εκστρατείας και αφετέρου ικανού να παράγει προϊόντα επαρκή για τον επισιτισμό ολόκληρου του πληθυσμού. Κάτι τέτοιο προϋπέθετε να μην εκδιώκονται οι αγρότες από τις γαίες τους εξαιτίας των δανειστών.

Σε ένα άλλο τμήμα της ευρύτερης περιοχής, διαπιστώνουμε πως οι Ασσύριοι αυτοκράτορες της 1ης χιλιετίας π.Χ. είχαν υιοθετήσει κι αυτοί μια παράδοση ακύρωσης των χρεών. Το ίδιο συνέβη και στην Ιερουσαλήμ, τον 5ο αιώνα π.Χ. Τεκμήριο αποτελεί η διαγραφή των χρεών των Εβραίων προς τους πλούσιους συμπατριώτες τους όπως την προκήρυξε ο Νεεμίας το 432 π.Χ., αναμφίβολα επηρεασμένος από την αρχαία παράδοση της Μεσοποταμίας. Την ίδια εποχή ολοκληρώνεται η σύνταξη της Τορά |3|. Η παράδοση των γενικευμένων ακυρώσεων χρέους θα αποτελέσει μέρος της εβραϊκής θρησκείας και των πρωτοχριστιανικών κειμένων μέσω του Δευτερονομίου που προκηρύσσει την υποχρέωση ακύρωσης των χρεών κάθε εφτά χρόνια και μέσω του Λευιτικού που την επιβάλλει σε κάθε ιωβηλαίο, δηλαδή κάθε πενήντα χρόνια.

Συμπέρασμα
Στις μέρες μας η αποπληρωμή του χρέους αποτελεί αναμφισβήτητα ένα ταμπού. Παρουσιάζεται από τους αρχηγούς των κρατών και των κυβερνήσεων, τις κεντρικές τράπεζες, το ΔΝΤ και τον κυρίαρχο αστικό Τύπο ως αναπόφευκτη, αδιαπραγμάτευτη, υποχρεωτική. Οι πολίτες οφείλουν να υποκύψουν στην πληρωμή του χρέους. Η μοναδική δυνατότητα διαπραγμάτευσης αφορά μονάχα στην κατανομή των δεδομένων και απαραίτητων θυσιών που θα εξασφαλίσουν οικονομικά μέσα επαρκή για την ικανοποίηση των δεσμεύσεων που έχει αναλάβει το χρεωμένο έθνος. Οι κυβερνήσεις που έχουν δανειστεί, εκλέχθηκαν δημοκρατικά, επομένως τα μέτρα που έχουν επιβάλει είναι θεμιτά και νόμιμα. 

Πρέπει να πληρώσουμε.
Είναι καθοριστικής σημασίας να διαλύσουμε το παραπέτασμα καπνού της ιστορικής αφήγησης που κατασκεύασαν οι δανειστές και να αποκαταστήσουμε την ιστορική αλήθεια. Γενικευμένες διαγραφές χρεών έχουν συμβεί επανειλημμένα κατά τη διάρκεια της ιστορίας. Ανά εποχές, τα πλαίσια μέσα στα οποία συνέβησαν οι ακυρώσεις χρέους ποικίλλουν. Όσο αφορά τις περιπτώσεις που μόλις ανακαλέσαμε, οι διακηρύξεις γενικής διαγραφής χρέους αποτελούν πρωτοβουλία ηγεμόνων που μεριμνούσαν για τη διατήρηση της κοινωνικής ειρήνης. Σε άλλες περιπτώσεις, οι ακυρώσεις ήταν αποτέλεσμα κοινωνικών αγώνων που οξύνονταν από την κρίση και την αύξηση των ανισοτήτων. Αυτό ισχύει για την αρχαία Ελλάδα και την αρχαία Ρώμη. Και άλλες όμως διεργασίες αξίζει να λάβουμε υπόψη: η απόφαση χρεωμένων χωρών να ακυρώσουν το χρέος του με βάση μία μονομερή πράξη άσκησης κυριαρχίας, η ακύρωση χρέους που παραχωρούν οι νικητές στην ηττημένη ή/και σύμμαχο χώρα…Πάντως ένα μόνο είναι σίγουρο: σε ιστορικό επίπεδο, το χρέος αποτελεί κινητήρια δύναμη για πολλές κοινωνικές και πολιτικές αναταραχές.

Σημειώσεις
|1| Οι ακυρώσεις αυτές δεν ίσχυαν για χρέη μεταξύ εμπόρων.
|2| Αυτό το άρθρο βασίζεται κυρίως στην ιστορική σύνθεση του Michael Hudson, Διδάκτορα Οικονομολογίας, όπως αυτή εκθέτεται σε πολλά ενδιαφέροντα άρθρα και βιβλία του: «Η Χαμένη Παράδοση των Βιβλικών Ακυρώσεων του Χρέους», 1993, «Η Αρχαιολογία του Χρήματος», 2004. Ο Michael Hudson είναι μέλος μιας διεπιστημονικής ομάδας (ISCANEE, Διεθνές Συνέδριο Υποτρόφων για τις αρχαίες κοινωνίες και οικονομίες της Εγγύς Ανατολής), στην οποία συμμετέχουν φιλόλογοι, αρχαιολόγοι, ιστορικοί, οικονομολόγοι που μελετούν τις κοινωνίες και οικονομίες της Εγγύς Ανατολής στηναρχαιότητα. Το έργο τους δημοσιεύεται από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Ο Michael Hudson συντάσσει το έργο του ως επέκταση της έρευνας του Karl Polanyi, ενώ γράφει και αναλύσεις για τη σύγχρονη κρίση. Βλέπετε ειδικά «Ο Δρόμος για τον Αποπληθωρισμό του χρέους, την Υπερχρέωση και τον Νεοφιλελευθερισμό», Φεβρουάριος 2012.
Μεταξύ των έργων άλλων συγγραφέων οι οποίοι, μετά την οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση που ξεκίνησε το 2007-2008, έγραψαν για τη μακρά παράδοση της διαγραφής του χρέους, συνάδει να διαβάσετε: David Graeber, «Χρέος: Τα πρώτα 5.000 Χρόνια», Melvillehouse, Νέα Υόρκη, 2011.
|3| Η Toρά (εβραϊκός θρησκευτικός νόμος, στα ελληνικά Πεντάτευχος) είναι η συλλογή κειμένων που αποτελούν τα πέντε πρώτα βιβλία της Βίβλου: Γένεσις, Έξοδος, Λευιτικό, Αριθμοί και το Δευτερονόμιον. Δεν έχουν συνταχθεί με τη σειρά που τα γνωρίζουμε σήμερα.

*Ερίκ Τουσέν
Διδάκτωρ πολιτικών επιστημών στο πανεπιστήμιο της Λιέγης και στο ParisVIII, εκπρόσωπος του CADTMκαι μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου της ATTACΓαλλίας. Συγγραφέας των βιβλίων Bancocracy ADEN, Bρυξέλλες, 2014, The Life and Crimes of an Exemplary Man Eκδόσεις Al Dante, Μασσαλία, 2013 ; Glance in the Rear View Mirror. Neoliberal Ideology From its Origins to the Present, Le Cerisier, Μονς , 2010. Συγγραφέας μαζί με τον Damien Millet του βιβλίου AAA, Audit, Annulation, Autrepolitique, Le Seuil, Paris, 2012 ; La dette ou la vie, Aden/CADTM,Βρυξέλλες , 2011, που απέσπασε το Βραβείο πολιτικού βιβλίου της Έκθεσης πολιτικού βιβλίουτης Λιέγης. Επιστημονικός συντονιστής των εργασιών της Επιτροπής Αλήθειας Δημοσίου Χρέους που συστάθηκε με πρωτοβουλία της Προέδρου της Βουλής των Ελλήνων Ζ. Κωνσταντοπούλου, που λειτούργησε υπό την αιγίδα της Βουλής από τον Απρίλιο ως των Οκτώβριο του 2015.Μετά την ανακοίνωση της διάλυσής της από τον νέο Πρόεδρο της Βουλήςτον Οκτώβρη του 2015, η Επιτροπή συνέχισε το έργο της ως μη κερδοσκοπικός οργανισμός και πλέων σαν σωματείο.

Mετάφραση: Ελένη Τσέκερη